NÓG GEEN BESLUIT MONUMENTSTATUS KERKTOREN d'EKKER

Het gemeentebestuur heeft de door de rechtbank opgelegde beslistermijn laten verlopen en verzuimt een nieuw besluit mede te delen. De SHEV heeft intussen B & W hiervoor in gebreke gesteld en overweegt opnieuw naar de bestuursrechter te stappen. Intussen zijn de restauratiewerkzaamheden aan de toren gestart.

Gezicht op de Jozeftoren van d´Ekker, genomen vanuit een van de flats aan de Ligt-Hermannistraat. Op de voorgrond de huizenrij aan de Merefeltstraat (circa 1997). (Foto: collectie Ton Meurs).

Monument in zicht
Toen op 20 september 1996 - tijdens de presentatie van het boekwerkje 'Monumenten in Veldhoven', in een vergaderzaaltje in het Rabobankkantoor aan de Burgemeester van Hoofflaan - het toekomstig monumentbestand van huidig Veldhoven ter sprake kwam, wees de auteur van het monumentenboek naar het uitzicht dat de aanwezigen hadden op de toren van de Jozefkerk en bedacht de titel zicht op een monument voor de toekomst. Met zijn 34-jarig bestaan was deze kerktoren destijds reeds een aansprekend bouwwerk van een kantelpunt in de ontwikkeling van de gemeente.

... Site Erfgoedje is verhuisd!
Beste gebruiker van de internetsite ´Erfgoedje´: Voortaan zijn wij te vinden op de site van SHEV, dat staat voor Stichting Historisch Erfgoed Veldhoven. Deze site is dus voortaan voor volwassenen en kinderen!
Wel moet je de verwijzing naar de site van Erfgoedje even aanpassen, want op dit adres vind je ons vanaf 2022 niet meer. Weet je niet hoe dit moet? Vraag even of iemand je daarbij helpen kan.
Ons nieuwe adres is: https://shev.dse.nl daarna klik op afbeelding Erfgoedje

Zandoerle en zijn kapel

Wie in Zandoerle komt - een buurtschap van het kerkdorp Oerle in de gemeente Veldhoven - zal ogenblikkelijk een witgeschilderde kapel ontwaren, die in het midden aan een eeuwenoud marktveld met lindebomen staat. Dit gebedshuisje is toegewijd aan Onze Lieve Vrouw van 't Zand, en er is geen legende aan verbonden. De kapel is eigenhandig en uit eigen middelen door de bewoners van de buurtschap in 1817 gebouwd. Volgens oud gebruik wordt er enkele malen per week de rozenkrans gebeden. Het perceel met 'getimmerte', waarop de kapel staat, wordt door inwoners van Zandoerle in 1768 gekocht en op naam gezet van 'de roomsche gemeente van Santoerle'.1 Ook in 1832, bij de invoering van het Kadaster, staat dit perceel op naam van 'de Roomsche gemeente van Zand Oerle'.2 Op 21 november 1966 wordt de kapel als Rijksmonument bijgeschreven in het Register van Beschermde Monumenten, onder nummer 37050. In de totstandkoming en instandhouding van de kapel zit de door de historie gevormde identiteit van het 'Zandoerse eigene' opgesloten. Het bindmiddel van de enigszins op zichzelf staande gemeenschap is de niet te vatten herinnering aan de verloren tijd die terugvoert tot het eind van het eerste millennium.

Vroeghistorische context

Van oudsher is er in het kerkdorp Oerle sprake van twee bijzondere buurtschappen, te weten Kerkoerle, en het op circa 1 kilometer zuidwestelijk hiervan gelegen Zandoerle, dat zijn onderscheidende naam krijgt vanwege zijn schrale en onvruchtbare zandgrond, terwijl Kerkoerle zijn naam ontleent aan het kerkgebouw dat een (Frankische) grondheer er sticht in de 10e-11e (mogelijk reeds in de 8e eeuw).3
Vóór de stichting van het kerkgebouw is het centrum van Oerle gesitueerd op de plek die wij nu Zandoerle noemen. Naar het gevoelen van de inwoners is de plaats van het kerkgebouw het centrum van het dorp, waarbij vooral de combinatie van kerkgebouw plus pastorie en kerkhof 'dorp vormend' werkt.4
Hierdoor verliest het oorspronkelijke centrum van Oerle zijn status en wordt het gezien als een buurtschap/gehucht, en het krijgt de naam Zandoerle, dit als tegenhanger van Kerkoerle.
Achteraf gezien hebben de bewoners van Zandoerle in het ontstaansproces van de centrumfunctie de boot gemist. Op Zandoerle heeft nooit een parochiekerk gestaan; de inwoners van Zandoerle hoorden bij de parochie Sint Jan de Doper Oerle.
[Er zijn echter sterke aanwijzingen dat de Zandoerlenaren een zekere tegenzin hadden te kerken in Kerkoerle; bij voorkeur bezochten zij (tot de confiscatie van 1648) de parochiekerk van het naburige Wintelre, die in de Kerkhei stond, nabij het beekje de Bruggenrijt op de grens met Oerle. Heden ten dage loopt er nog een weg van Zandoerle naar deze kerklocatie, de Wintelrese dijk genoemd.]

Een 'schuurkerk' op Zandoerle

Wanneer in 1648 de opstand van de Noordelijke Nederlanden tegen de Spaanse koning eindelijk wordt beëindigd met de Vrede van Munster, heeft dit verreikende gevolgen voor het katholieke bevolkingsdeel in de Brabantse en Limburgse gebieden van Nederland die op de Spanjaarden zijn veroverd.

Roephoorn, waarmee de Zandoerlenaren vroeger werden 'opgeroepen' voor het rozenkransgebed in de kapel.

Door de ontstane politieke situatie wordt de openbare uitoefening van het katholicisme officieel verboden en vrijwel onmogelijk gemaakt. De r.-k. kerkgebouwen worden geconfisqueerd, zodat ze niet meer voor de r.-k. eredienst gebruikt kunnen worden, en de meeste priesters moeten per direct het land verlaten.
In 1671-1672 breekt er opnieuw oorlog uit, nu met Frankrijk. Door de aanwezigheid van de Fransen verbetert de positie van de rooms-katholieken in de bezette gebieden.
Vanaf die tijd staat de overheid oogluikend toe dat het katholieke volksdeel gebedsdiensten houdt en dat er een priester in de parochie verblijft. Alles moet zo onopvallend mogelijk plaatsvinden, en gebedsruimten moeten het uiterlijk hebben van een boerenschuur (derhalve worden zij schuur-, strooi-, of schuilkerken genoemd). In deze situatie zien de Zandoerlenaren hun kans schoon een eigen gebedsruimte te creëren. In een ter beschikking gestelde kamer - in een woning aan het marktveld van Zandoerle - worden (bij gelegenheid van een zich aandienende priester) de r.-k. erediensten gehouden, zoals ook gebedsbijeenkomsten, geleid door een voorbidder uit eigen gelederen. In hun ijver naar onafhankelijkheid van de parochie, die haar schuurkerk in Kerkoerle heeft, schaffen de Zandoerlenaren zich de benodigde kerkgoederen aan (altaarvaten en -linnen, kazuifels en meubilair) voor gebruik in hun 'schuilkerk'.

Sluiting 'schuurkerk' van Zandoerle

Het beleid van de overheid staat het bestaan van schuilkerken oogluikend toe (gedoogbeleid zouden wij tegenwoordig zeggen). Dit gedogen is echter niet vrijblijvend. Voor het gebruik van een schuurkerk worden de katholieken aangeslagen met een speciale belasting, recognitie genoemd (= een bedrag dat op gezette tijden moet worden betaald voor erkenning en het recht op gebruik). Omdat Oerle over twee schuurkerken beschikt krijgt de parochie een dubbele aanslag opgelegd. Oerle heeft in die tijd een pastoor die door de overheid wordt gedoogd. De pastoor weigert echter de tweevoudige aanslag te betalen en hij vindt dat de Zandoerlenaren maar naar 'zijn' kerk in Kerkoerle moeten komen. Na hevig verzet tegen de mening van de pastoor en niet bereid zijnde hun deel te betalen, zien de Zandoerlenaren zich genoodzaakt hun kerk te sluiten, wat op 23 november 1734 ook gebeurt.

Onderzoek naar de eigenaar van de kapel

In 1768 overlijdt de weduwe Sledde, eigenaresse van het huis, waarin de Zandoerlenaren nog steeds heimelijk hun erediensten houden, en de erfgenamen zijn bereid de woning met erf te verkopen. In de akte van overdracht treedt Fransis Haaglars op als 'roomsche kerckmeester van Santoerle' en hij ondertekent de koopakte ten behoeve van 'de roomsche gemeente van Santoerle'.5
Ten gevolge van de Franse Revolutie (1794/1795) verschijnen er nieuwe wetten op allerlei terreinen.
Zo komt er onder meer een einde aan de discriminatie van de rooms-katholieken, die al snel hun vroegere kerkgebouwen opeisen. 1 mei 1798 treedt er een wettelijke regeling in werking, die aan het grootste godsdienstige genootschap in een plaats de gelegenheid biedt de parochiekerk en de pastorie - onder uitkering van een evenredige vergoeding aan de minderheid - te naasten (= in bezit nemen). Nadat de Oerlese bestuurders in sneltreinvaart de procedure hebben doorlopen, komen de parochianen voor het eerst na 150 jaar, te weten op 6 juli 1798, weer in het bezit van hun oude parochiekerk. In december 1803 wenst de pastoor dat de Zandoerlenaren hun rechten op een eigen kerk en eigen kerkgoederen opgeven. Zij weigeren dit, maar ze zijn wel bereid de kerkgoederen over te dragen, op voorwaarde dat de pastoor de H. Missen komt opdragen in hun schuurkerk. De tegenstellingen in deze zaak lopen hoog op. Pastoor Godefridus van Herck start een onderzoek naar de tenaamstelling van het kerkperceel op Zandoerle en hij vraagt een afschrift van de koopakte bij de plaatselijke schepenbank. Vervolgens gaat hij bij de vicaris van het bisdom te rade hoe te handelen in deze zaak. (De Zandoerlenaren laten zich intussen adviseren door een advocaat.) Van Herck schrijft aan het bisdom dat de Zandoerlenaren in de mening verkeren dat de schuurkerk alleen aan hen toekomt. Na onderzoek van de kwestie komt de vicaris tot de conclusie dat de Zandoerlenaren hun kerk 'wettelijk hebben verkregen', omdat het stuk erf met huis is getransporteerd ten behoeve van den Roomsche Kerckmeester van Zand-Oerle en zulks ten behoeve van de Roomsche gemeente van Zand-Oerle. Voorts is hij van mening dat men niet veel goeds kan verwachten van een gerechtelijke procedure om een nagenoeg onbeduidend strooikerkje met enige meubelen. Onze gezworen vijanden (de protestanten- JB) zullen, aldus de vicaris, niets liever doen dan geschillen tussen roomsen en roomsen aankweken. Tot slot geeft hij de pastoor in overweging om de onderhorigen van Zandoerle voor te stellen om - met behoud van hun recht - de kerkgoederen naar de hoofdkerk over te brengen en zijnerzijds het afbreken van de schuurkerk te laten rusten.
Wanneer de pastoor op de preekstoel meedeelt niet meer te zullen spreken over afbraak van de schuurkerk zijn de Zandoerlenaren bereid na inventarisatie hun kerkgoederen (altaarvaten, kazuifels, linnen en kandelaren) aan de parochiekerk over te dragen, wat op 23 april 1803 geschiedt.6

Bouw buurtkapel

Na een periode van 'rust' verzoeken de ingezetenen van Zandoerle op 21 in augustus 1817 de vicaris van het bisdom of zij het restant van de schuurkerk af mogen breken om op die plaats - met hergebruik van het afbraakmateriaal - een kapel te bouwen, waar zij volgens oud gebruik bij sterfgevallen kunnen bidden voor de zielenrust van de overledenen en om er van tijd tot tijd tegen de avond gezamenlijk de rozenkrans te kunnen bidden. Dit wordt toegestaan, op voorwaarde dat de pastoor er voor moet waken dat er nooit of te nimmer een H. Mis in de kapel zal worden gelezen.

Gekroonde staakmadonna van O.-L.-Vr. van 't Zand.

Bijzondere situatie

Voor het beheer van de buurtkapel is geen op papier bestuurs- of beheersstatuut opgesteld: alles berust op gewoontes en mondelinge afspraken. Dit roept een heel bijzondere situatie op: verhuist een omwonende, dan raakt hij of zij het medezeggenschap en mede-eigenaarschap van de kapel kwijt; bij vestiging op Zandoerle wordt de nieuwkomer automatisch mede-eigenaar. Het onderhoud van de kapel geschiedt door de omwonenden in de vorm van zelfwerkzaamheid en met behulp van eigen middelen (bouwmaterialen en betalingen): inkomsten worden verkregen uit de opbrengst van de verkoop van kaarsen.
De overheid, de overheidsinstanties en de toeleveringsbedrijven adresseren hun correspondentie, rekeningen en bestellingen aan het adres van een omwonende aan het marktveld (doorgaans het adres waar ook de sleutel van de kapel wordt bewaard en van waaruit het onderhoud wordt geregeld).

Instandhouding

Meerdere malen zijn herstelwerkzaamheden uitgevoerd. De bepleistering van de voorgevel in blokverband is zeer

Kapel omstreeks 1950.

waarschijnlijk rond 1900 aangebracht. Ter bestrijding van de kosten wordt er in 1925 van elk gezin een geldelijke bijdrage gevraagd. Omstreeks 1953 worden er reparaties aan de achter- en rechterzijgevel uitgevoerd; tevens wordt het gebouwtje opnieuw wit gekalkt. Rond 1960 wordt het dak gerestaureerd en de oude, roodgele Utrechtse dakpannen worden vervangen door blauwe kruispannen; alleen de voorgevel wordt opnieuw gewit.
Bij een volgende witschildering van de gevels, omstreeks 1963, verschijnt op de muur boven de deur de tekst 'O.L.Vr. in 't ZanD', met daaronder 'Bidt Voor Ons'. Tevens wordt er een sierlijk, draadstalen kruis geplaatst op de bekroning van de voorgevel. Circa 1975 wordt de tekst opnieuw aangebracht, waarbij het woord in is vervangen door van, dus 'O.L.Vr. van 'T ZanD, Bidt voor Ons'. In 1997 verschijnen er nieuwe banken in de kapel en de voorgevel wordt overschilderd, waarbij in de tekst het woord Bidt wordt veranderd in BIDT. In 2004 volgt een nieuwe kaarsentafel met offerblok en het interieur wordt verrijkt met een eikenhouten reliëf met daarop de voorstelling van een Rozenkransmeisje. Tevens wordt er een gedachtenisprentje uitgebracht met op de achterzijde een gebed, speciaal voor deze kapel opgesteld door de bisschop van Den Bosch Mgr. Hurkmans.

Kapel omstreeks 1960.

Stichting Vrienden van de Mariakapel te Zandoerle

22 april 2010 passeert de akte van oprichting van de 'Stichting Vrienden van de Mariakapel van Zandoerle'. Deze stichting is opgericht met het nobele doel zich in te zetten voor het behoud van de kapel.

Gezicht op de noordgevel in 1995.

Grote onderhoudsbeurt

In 2016 worden er grote restauratie- en onderhoudswerken aan de kapel uitgevoerd: zo worden de scheuren in de fundering en in de muren weggewerkt, de binnenmuren gestukadoord, de verflagen van de buitenmuren verwijderd (zodat het metselwerk weer in het zicht komt), het plafond vernieuwd en het stucwerk van de voorgevel gerepareerd en opnieuw geschilderd. Ook nu worden de restauratiewerken deels door zelfwerkzaamheid (en deels door een bouwbedrijf) uitgevoerd (en wordt alles uit eigen middelen bekostigd).
Vanwege deze werkzaamheden verhuist het Maria-met-Kind beeldje naar een onderkomen naast de kapel.
Vrijdag 22 juli 2016 is het karwei tot aller tevredenheid geklaard en kan de kapel feestelijk worden heropend. Erecelebrant in de openluchtmis is de bisschop van Den Bosch, Mgr. G. de Korte. Onder de vele aanwezigen bevinden zich ook de gilden van Knegsel, Wintelre en Oerle en zij brengen na afloop een vendelgroet. Ter afsluiting trakteren de Vrienden op een consumptie.

Kapel aan het marktveld van Zandoerle anno 2021.

Noten:

1. Streekarchief Regio Eindhoven (RHCe), Oud Rechterlijk Archief Oerle-Meerveldhoven, R 281, fol 31-31vo.
2. Archief kadaster, O.A.T., op naam van 'de Roomsche gemeente van Zand Oerle', Oerle sectie C, no. perceel: 629, opp. 3 roede 28 ellen, omschrijving: 'kapel en erf'.
3. Bijnen, J., Veldhoven, 4000 jaar geschiedenis van Oerle, Meerveldhoven, Veldhoven en Zeelst. Veldhoven 2005), p. 51-52.
4. In een oorkonde uit 1281 wordt de kerksite van Oerle aangeduid als 'oppidi sive ville' (= hoofd van die plaats of dat dorp).
5. Streekarchief Regio Eindhoven, Oud Rechterlijk Archief Oerle-Meerveldhoven, R 281, fol. 31-31vo.
   Franciscus Haegelaers, in de koopacte geschreven als Fransis Haaglars, is gedoopt te Oerle op 11 februari 1740 als zoon van Theodorus Haegelaers en Anna Rooijaekers, hij huwt met Joanna Schippers en wordt begraven te Oerle op 30 april 1799.
6. Bijnen, J., Veldhoven, 4000 jaar geschiedenis van Oerle, Meerveldhoven, Veldhoven en Zeelst. Veldhoven 2005), p. 167.

terug